KRWIODAWSTWO

jakie były początki krwiodawstwa i krwiolecznictwa

 

Historia leczenia krwią sięga wstecz zapewne tak daleko, jak historia samej medycyny.

W starożytnym piśmiennictwie oraz w zabytkach sztuki asyryjskiej, babilońskiej i greckiej znajdujemy wzmianki o leczniczych kąpielach z krwi, a także o stosowaniu jej jako składnika wielu ówczesnych leków. Również Rzymianie i Grecy pili w celach leczniczych świeżą krew zwierząt lub gladiatorów zabitych na arenie, w przekonaniu, że postępowanie takie może przyczynić się do poprawy stanu ich zdrowia, a szczególnie wzmocnić osoby chore i osłabione. Przekazy o piciu krwi w celach leczniczych zachowały się również z wieków średnich.

Wiarygodne doniesienia o przetoczeniu krwi pochodzą jednak dopiero z wieku XVII, kiedy to angielski lekarz William Harvey po raz pierwszy opisał w sposób naukowy krążenie krwi w ludzkim organizmie. Na podstawie jego pracy w drugiej połowie XVII wieku podejmowano wiele prób przetaczania ludziom krwi zwierzęcej, np. psiej lub jagnięcej.

Z wielu doniesień o takich zabiegach najlepiej udokumentowane jest przetoczenie około 270 ml krwi tętniczej jagnięcia dokonane w 1667 r. przez Jean Baptiste Denisa, nadwornego lekarza Ludwika XIV. Chłopiec, któremu Denis przetoczył krew, znajdował się w ciężkim stanie po licznych „leczniczych” krwioupustach, którymi próbowano wyleczyć go z gorączki. Uzasadniając wybór „krwiodawcy” Denis stwierdził m.in., że krew zwierzęca jest bardziej czysta od ludzkiej, a to ze względu na właściwą ludziom skłonność do „rozwiązłości i niepomiarkowania w jedzeniu i piciu”. Chłopiec przeżył ten zabieg, a nawet wyzdrowiał, co zachęciło Denisa do dalszych prób. Niestety czwarty chory poddany transfuzji zmarł, co stało się przyczyną pierwszego w historii procesu o błąd lekarski z dziedziny transfuzjologii. Lekarz został ostatecznie uniewinniony przez sąd, jednak przetaczanie krwi zyskało już złą sławę, również ze względu na opisywane przez innych eksperymentatorów ciężkie, a nawet śmiertelne powikłania. W wielu państwach wprowadzono nawet prawny zakaz przetaczania krwi u ludzi. W znacznej części Europy zakaz ten obowiązywał przez ponad 150 lat.

Idea leczenia krwią, szczególnie w przypadku masywnych krwotoków, skłaniała jednak lekarzy do podejmowania dalszych prób. Na początku XIX wieku angielski położnik i fizjolog James Blundell przetoczył ludzką krew 10 kobietom po krwotokach porodowych. Pięć z nich udało się dzięki temu uratować. Zaobserwowano jednocześnie szereg niepokojących objawów, stanowiących wskazanie do przerwania transfuzji, takich jak niepokój, drżenie rąk, wymioty i bóle brzucha.

Pomimo ciężkich powikłań i znacznej śmiertelności przetaczanie krwi rozpowszechniło się następnie w całej Europie, a później także w Ameryce. Pierwszym polskim lekarzem, który przeprowadził doświadczenia na zwierzętach, a następnie przetaczał krew ludzką, był prawdopodobnie Ludwik Bierkowski, który w latach 1827-29 ogłosił 3 prace na temat leczenia krwią. W 1836 roku Karol Marcinkowski ogłosił pracę „O przetaczaniu krwi jako środka leczniczego”.

Odkryć przełomowych dla dalszego rozwoju współczesnej transfuzjologii dokonano jednak dopiero na początku XX wieku. Decydujące znaczenie miało odkrycie układu grupowego ABO (Landsteiner, rok 1901), a także pokonanie trudności związanych z krzepnięciem krwi (rok 1914), dzięki zastosowaniu cytrynianu sodu, będącego do dziś podstawowym składnikiem większości roztworów konserwujących krew i jej składniki. Umożliwiło to przechowywanie krwi przed przetoczeniem i dało początek tzw. transfuzjom pośrednim, co w następstwie umożliwiło tworzenie banków krwi. W 1940 r. Landsteiner i Wiener odkryli inny ważny dla transfuzjologii antygen występujący w krwinkach czerwonych większości ludzi, tzw. czynnik Rh.

Początek rozwoju krwiolecznictwa w wolnej Polsce datuje się na okres międzywojenny. Dzięki wielu propagatorom leczenia przetaczania krwi (Hirszfeld, Gnoiński, Sokołowski, Rutkowski, Szarecki, Ostrowski, Aleksandrowicz i in.) przetaczano krew w niektórych większych szpitalach. Stosowano zasadniczo metodę bezpośrednią (tj. z krążenia biorcy do krążenia dawcy), a przetaczanie krwi konserwowanej należało do rzadkości. Dawcy rekrutowali się z ośrodków akademickich (Warszawa, Kraków, Poznań). Nie istniała jednak zorganizowana ogólnopolska sieć placówek służby krwi.

Dopiero po II wojnie światowej w latach 1945 – 49 Polski Czerwony Krzyż utworzył z ramienia Ministerstwa Zdrowia pierwsze stacje krwiodawstwa, początkowo w Łodzi, następnie w Warszawie, Poznaniu, Katowicach, Gdańsku, Szczecinie, Krakowie i Lublinie.

W roku 1951 powołano do życia Instytutu Hematologii w Warszawie, co wiązało się z pilną potrzebą zorganizowania w kraju nowoczesnej służby krwi. Długofalowo Instytut miał czuwać nad rozwojem transfuzjologii i hematologii oraz – w imieniu Ministerstwa Zdrowia – sprawować nad obu dyscyplinami nadzór merytoryczny. W roku 1992 Instytut zmienił nazwę na Instytut Hematologii i Transfuzjologii.

Istotną rolę w rozwoju honorowego krwiodawstwa odgrywają również: Polski Czerwony Krzyż, Kluby Honorowych Dawców Krwi, które zaczęły powstawać już w latach 60-tych, a także inne organizacje stawiające sobie za cel propagowanie honorowego krwiodawstwa (np. Europejska Fundacja Honorowego Dawcy Krwi).

Obecnie, na początku XXI wieku, składniki krwi i produkty krwiopochodne należą wciąż do najczęściej stosowanych środków leczniczych. W Polsce wykonuje się rocznie około 1,5 miliona przetoczeń składników krwi. Jej pobieraniem, oddzielaniem składników i wydawaniem zajmują się Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, których obecnie w Polsce znajduje się 21.

Na świecie dokonuje się obecnie co roku około 80 milionów pobrań krwi. Do burzliwego rozwoju współczesnej transfuzjologii, który nastąpił w drugiej połowie dwudziestego wieku, przyczyniły się szczególnie następujące osiągnięcia:

• opracowanie techniki izolacji poszczególnych składników komórkowych krwi, co umożliwiło ich stosowanie w zależności od indywidualnego zapotrzebowania chorego
• opracowanie metod frakcjonowania osocza, dzięki którym otrzymuje się między innymi albuminę, immunoglobuliny i koncentraty czynników krzepnięcia
• wprowadzenie do użytku jednorazowych zestawów z tworzyw sztucznych do pobierania, preparowania, przechowywania oraz przetaczania krwi i jej składników
• wynalezienie tzw. separatorów komórkowych, umożliwiających pobieranie bezpośrednio od dawcy wybranych składników krwi, np. płytek lub osocza
• zastosowanie metod inżynierii genetycznej, m.in. do produkcji koncentratów czynników krzepnięcia
• wdrożenie nowoczesnych metod badania i preparatyki krwi w celu eliminacji części zagrożeń związanych z przetoczeniem.

W XX wieku opracowano również szereg alternatywnych w stosunku do transfuzji metod leczenia, w tym techniki autotransfuzji, trwały również prace nad stworzeniem tzw. „sztucznej krwi”, budzącej od lat duże zainteresowanie, ale nieraz również obawy.

oddawanie krwi

Kto może zostać krwiodawcą?
Krew lub osocze może oddać każdy zdrowy człowiek w przedziale wieku od 18-65 lat.

Starsi ludzie oddają krew wyjątkowo, po badaniach i kwalifikacji lekarza Punktu Krwiodawstwa. Wszyscy oddający krew muszą być zdrowi, ponieważ tylko wtedy oddanie krwi nie spowoduje uszczerbku na zdrowiu zarówno oddającego jak i przyjmującego. Dlatego też wszyscy krwiodawcy poddawani są badaniom lekarskim i laboratoryjnym, żeby wyeliminować zakażenia dla biorcy.

 

 

Aby się zarejestrować w Centrum Krwiodawstwa lub jego Oddziale Terenowym, należy przedstawić dokument ze zdjęciem potwierdzający   tożsamość, zawierający informację o aktualnym miejscu zameldowania i nr PESEL, np. dowód osobisty. Dopuszczalne jest również  przedstawienie dokumentu ze zdjęciem i dodatkowo np. wydanego przez upoważnioną instytucję zaświadczenia odnośnie numeru PESEL.
 

Kto nie może oddać krwi

 

Jeśli masz wątpliwości, czy Twój stan zdrowia pozwala na oddanie krwi, musisz wiedzieć, że:

1.      Niektóre choroby uniemożliwiają zostanie krwiodawcą a ich przebycie jest równoznaczne z dyskwalifikacją stałą:

•        wirusowe zapalenie wątroby, a także przebycie w przeszłości żółtaczki o niejasnej przyczynie,
•       poważne aktywne lub przewlekłe choroby układu krążenia jak: wady serca, choroba wieńcowa, zawał, stan po zawale serca, zaburzenia rytmu, zapalenia serca, niewydolność krążenia oprócz wad wrodzonych całkowicie wyleczonych,
•        przebycie poważnej choroby ośrodkowego układu nerwowego, w szczególności takiej jak padaczka, organiczne schorzenia układu nerwowego, choroby psychiczne,
•         nawracające omdlenia i napady drgawkowe poza drgawkami wieku dziecięcego (lub jeśli przez 3 lata od zakończenia leczenia nie obserwuje się nawracających drgawek),
•        choroby naczyń krwionośnych, takie jak: miażdżyca znacznego stopnia, stan po udarze mózgu, choroby tętnic, nawracające zapalenia żył,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające poważne choroby układu oddechowego, np.: przewlekła obturacyjna choroba płuc, astma,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające poważne choroby układu pokarmowego, takie jak np.: marskość wątroby, stan po resekcji (usunięciu) żołądka,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające poważne choroby układu moczowego,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające poważne choroby skóry, jak np.: łuszczyca, sklerodermia,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające choroby gruczołów dokrewnych i zaburzenia przemiany materii, jak np.: nadczynność i niedoczynność tarczycy, choroba Gravesa-Basedowa, choroba Cushinga itp.
•          cukrzyca,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające choroby układowe, np. toczeń rumieniowaty
•         nowotwory złośliwe poza rakiem przedinwazyjnym, pod warunkiem całkowitego wyleczenia,
•         aktywne, przewlekłe lub nawracające choroby krwi i układu krwiotwórczego,
•          kiła,
•         choroby zakaźne, takie jak: HIV I/II, HTLV, malaria, babeszjoza, leiszmanioza, gorączka Chagasa (Trypanosoma cruzi), ozena, promienica, tularemia, Kala Azar (leiszmanioza trzewna),

 

2.      Dyskwalifikowane na stałe są też:

•         osoby, u których wywiad rodzinny wskazuje na zagrożenie tzw. gąbczastym zwyrodnieniem mózgu ( TSE),
•         osoby, którym wykonano w przeszłości przeszczep rogówki oka lub opony twardej,
•         osoby, które były leczone preparatami uzyskanymi z ludzkich przysadek,
•         osoby, które w okresie od 01.01.1980 roku do 31.12.1996 roku przebywały łącznie przez 6 miesięcy lub dłużej w Wielkiej Brytanii,
  Francji    lub Irlandii, a także osoby, które po 01.01.1980 otrzymały przetoczenie krwi lub jej składników na terenie Wielkiej Brytanii, Francji lub Irlandii.
•         osoby z zaburzeniami psychicznymi i zaburzeniami zachowania spowodowanymi używaniem środków i substancji psychoaktywnych,
•         osoby, które ze względu na swoje zachowania seksualne należą do grup podwyższonego ryzyka zakażenia poważnymi chorobami,   mogącymi przenosić się drogą przetaczania krwi,
•         osoby stosujące domięśniowo lub dożylnie leki, które nie zostały przepisane przez lekarza,
•         biorcy ksenoprzeszczepów (tj. przeszczepów tkanek odzwierzęcych).

3.      Niektóre choroby lub zabiegi chirurgiczne czy diagnostyczne stanowią powód do rezygnacji z oddawania krwi przez pewien czas tzw. (dyskwalifikacja tymczasowa). Taka dyskwalifikacja trwa różnie długo w zależności od sytuacji:

•         6 miesięcy po kontakcie śluzówki z krwią lub ukłuciu igłą,
•         6 miesięcy po dużym zabiegu operacyjnym,
•         7 dni po małym zabiegu chirurgicznym (np. usunięcie zęba, leczenie kanałowe, szycie rany),
•         do następnego dnia po leczeniu stomatologicznym lub wizycie u higienistki stomatologicznej,
•         6 miesięcy od przetoczenia składników krwi,
•         6 miesięcy po przeszczepie ludzkich komórek lub tkanek,
•         6 miesięcy po zabiegu akupunktury (o ile nie został wykonany przez wykwalifikowanego lekarza, przy użyciu jednorazowych igieł),
•         6 miesięcy po nakłuciach ciała igłami w celu wykonania tatuażu, a także po przekłuciu różnych części ciała w celu założenia kolczyka itp.
•         6 miesięcy po odbyciu kary pozbawienia wolności i przez cały czas pobytu w areszcie lub więzieniu,
•         6 miesięcy po badaniu endoskopowym (gastroskopia, rektoskopia, artroskopia itp.),
•         6 miesięcy po kontakcie z chorym na wirusowe zapalenie wątroby (tj. tzw. żółtaczkę zakaźną), zwłaszcza z powodu bliskiego kontaktu w warunkach domowych,
•         po kontakcie z chorymi na inne choroby zakaźne – przez czas równy okresowi wylęgania danej choroby zakaźnej lub 4 przez tygodnie,  jeśli okres wylęgania jest nieznany,
•         2 tygodnie po przebyciu choroby zakaźnej, licząc od daty pełnego wyzdrowienia z wyjątkiem chorób wymienionych poniżej:

–        bruceloza – 2 lata od chwili pełnego wyzdrowienia,

–        gorączka Q – 2 lata od potwierdzonego wyleczenia,

–        toksoplazmoza – 6 miesięcy od daty wyleczenia (po ujemnych wynikach przeciwciał klasy IgM),

–        gruźlica – 2 lata od daty potwierdzonego wyleczenia,

–        gorączka reumatyczna – 2 lata od ustąpienia objawów, jeżeli nie wystąpiła przewlekła choroba serca,

–        gorączka powyżej 38^oC – 2 tygodnie po dacie ustąpieniu objawów,

–        grypa, infekcja grypopodobna – 2 tygodnie po ustąpieniu objawów,

–        zapalenie szpiku – 2 lata od potwierdzonego wyleczenia,

–       Wirus Zachodniego Nilu – 28 dni od daty opuszczenia terenu, gdzie występują przypadki przeniesienia wirusa na ludzi, a w przypadku zakażenia WNV – 120 dni od dnia  wyleczenia

–        rzeżączka – w okresie choroby oraz 12 miesięcy od zakończenia leczenia,

–        mononukleoza zakaźna – 6 miesięcy od czasu wyzdrowienia,

4.      Po pobycie w krajach, w których endemicznie występują choroby tropikalne, dyskwalifikacja obowiązuje przez 6 miesięcy od dnia powrotu do Polski, jeżeli w czasie odroczenia nie wystąpiła niewyjaśniona gorączka lub objawy choroby.

5.      Po pobycie w krajach, w których endemicznie występuje malaria, zawsze obowiązuje przerwa w oddawaniu krwi, jednak czas jej trwania nie w każdym przypadku będzie taki sam. Decyzja lekarza kwalifikującego zależy w takiej sytuacji od wielu czynników, m.in. wcześniejszego zamieszkiwania krwiodawcy na terenach endemicznego występowania malarii. W najczęstszej w naszym kraju sytuacji; gdy osoba zgłaszająca się w celu oddania krwi powróciła z wyjazdu turystycznego na tereny endemicznego występowania malarii bez objawów choroby, okres dyskwalifikacji wynosi 12 miesięcy od chwili opuszczenia zagrożonego regionu. Malaria występuje w ponad stu krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej; narażonych na zachorowanie jest około 1 miliard ludzi. Dokładniejsze informacje na temat regionów zagrożonych malarią można znaleźć na stronach internetowych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) a także na wielu innych, np. http://www.malaria.com.pl.

6.      Po powrocie z krajów o dużej częstości występowania nosicieli przeciwciał anty-HIV i chorych na AIDS, np. Afryka Środkowa i Zachodnia czy Tajlandia nie można oddawać krwi przez 6 miesięcy.

7.      Również przez pewien czas po szczepieniach ochronnych nie można oddawać krwi:

• przez 4 tygodnie – po szczepieniu przeciwko BCG, chorobie Heinego-Medina (szczepionka doustna), odrze, różyczce, żółtej febrze, nagminnym zapaleniu ślinianek przyusznych, przyjęciu szczepionki z żywymi atenuowanymi zarazkami duru brzusznego i cholery,
• przez 48 godzin – po przyjęciu szczepionki z inaktywowanymi wirusami, bakteriami lub riketsjami cholery, duru brzusznego, krztuśca (kokluszu), duru plamistego, grypy, nagminnego porażenia dziecięcego,

• przez 48 godzin – po szczepieniu przeciwko żółtaczce zakaźnej (wzw) typu A (jeżeli nie było kontaktu z osobą chorą),
• przez  1 tydzień – po szczepieniu przeciwko żółtaczce zakaźnej (wzw) typu B, (jeżeli nie było kontaktu z osobą chorą),
• przez 48 godzin – po szczepieniu przeciwko wściekliźnie, kleszczowemu zapaleniu mózgu (jeżeli nie było ryzyka zakażenia, w przeciwnym razie okres dyskwalifikacji wynosi 12 miesięcy).
• przez 3 miesiące po biernym uodparnianiu surowicami odzwierzęcymi.

 

8.     Zażywając leki inne niż witaminy, doustne środki antykoncepcyjne oraz leki hormonalne stosowane w okresie menopauzy należy zawsze informować o tym lekarza badającego dawców. Może on zdecydować, że należy wstrzymać się z oddawaniem krwi do czasu zakończenia leczenia, lub nawet całkowicie z niego zrezygnować. Zależy to od rodzaju zażywanego leku, jego sposobu działania i przyczyn stosowania. Zawsze należy zapytać, jaki czas trzeba odczekać po odstawieniu leku, gdyż leki działają różnie długo. Nie można np. oddawać krwi, a szczególnie płytek krwi, przez 5 dni po przyjęciu aspiryny i innych leków zawierających kwas acetylosalicylowy (sachol, scorbolamid, acard itp.).

9.      Na czas istnienia objawów dyskwalifikowane są osoby z zapalnymi i uczuleniowymi chorobami skóry, z ostrymi stanami uczuleniowymi i w okresie odczulania, ze świeżymi zmianami ropnymi, grzybiczymi i wirusowymi (opryszczka wargowa).

10.      Nadciśnienie tętnicze nie pozwala na oddawanie krwi, jeżeli wartości ciśnienia przekraczają granice 180/100 mm Hg.

11.    Po przebyciu ostrych zapalnych chorób układu oddechowego, pokarmowego, moczowego można oddawać krew po potwierdzonym całkowitym wyleczeniu; po przebyciu kłębuszkowego zapalenia nerek można oddawać krew po 5 latach od całkowitego wyleczenia.

12.      Zdrowe kobiety nie mogą oddawać krwi:

•         w okresie miesiączki i przez 3 dni od jej zakończenia,
•         w okresie ciąży i karmienia piersią-krew można oddać 6 miesięcy po porodzie lub zakończeniu ciąży poza sytuacjami wyjątkowymi po uzyskaniu zgody lekarza ,

13.  Nie można oddawać krwi będąc pod wpływem alkoholu, narkotyków oraz w stanie nadmiernego pobudzenia nerwowego.